(στην κεντρική εικόνα: Ο ελληνικός στρατός αναχωρεί από τον Πειραιά, επευφημούμενος, το μεσημέρι της 1ης Φεβρουαρίου 1897. Η εικόνα βασίζεται σε πραγματική φωτογραφία που τράβηξε αξιωματικός του ελληνικού ναυτικού και δημοσιεύτηκε σε περιοδικά της Ευρώπης την εποχή εκείνη)
Το πρωί της 1ης Φεβρουαρίου 1897 ο μονάρχης Γεώργιος καλεί τον υπασπιστή του, συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο και τον διατάσσει να αναλάβει αρχηγός του εκστρατευτικού σώματος στην Κρήτη, να αποβιβαστεί και να καταλάβει το νησί προκειμένου να κηρύξει την προσάρτησή του στο ελληνικό κράτος.
Το σώμα, από 1.500 άνδρες, αναχωρεί το μεσημέρι της ίδιας ημέρας από τον Πειραιά, μέσα σε ενθουσιώδεις εκδηλώσεις του λαού και διθυραμβικά δημοσιεύματα των εφημερίδων.
Ο Βάσσος συντάσσει μέσα στο πλοίο την προκήρυξη προς τον κρητικό λαό με την οποία ανακοινώνει την κατοχή της Κρήτης, στο όνομα του Έλληνα βασιλιά. Αποβιβάζεται το βράδυ της 2ας Φεβρουαρίου στο Κολυμπάρι, προσπαθώντας να αποφύγει τόσο τον διεθνή στόλο, όσο και τις τουρκικές δυνάμεις.
Ο επικεφαλής της εκστρατείας, Τιμολέων Βάσσος, στο αρχηγείο του, στην περιοχή των Χανίων
Στην Κρήτη μεταδίδεται η είδηση και προκαλεί θύελλα ενθουσιασμού. Οι επαναστάτες έχουν για πρώτη φορά στο πλευρό τους το επίσημο ελληνικό κράτος.
Οι ελληνικές δυνάμεις, μαζί με τους εθελοντές και τους επαναστάτες, καταλαμβάνουν θέσεις σε όλο το νησί, αναγκάζοντας τους Τούρκους σε υποχώρηση. Καταλαμβάνονται οι Βουκολιές και τα τούρκικα στρατόπεδα έξω από τα Χανιά.
Οι Δυνάμεις κάνουν την πρώτη παρέμβασή τους, απειλώντας τον ελληνικό στρατό και ορίζοντας μια ζώνη απαγόρευσης προσέγγισης γύρω από τα Χανιά, ώστε να μη φτάσουν Βάσσος και επαναστάτες στην τότε πρωτεύουσα της Κρήτης. Τη ζώνη όμως παραβιάζουν οι Τούρκοι. Σκηνοθετούν την παραβίασή της ώστε να επέμβουν στρατιωτικά οι ΜΕΔ. Έτσι, στις 9 Φεβρουαρίου ο ευρωπαϊκός στόλος βομβαρδίζει, σε αντίποινα για την «παραβίαση» της ζώνης, το επαναστατικό στρατόπεδο στο Ακρωτήρι. Στοχεύει και την ελληνική σημαία και καταρρίπτει τον ιστό. Τότε ένας Χανιώτης επαναστάτης, ο Καγιαλές, υψώνει και πάλι τη σημαία κάνοντας το σώμα του ιστό. Ο Βάσσος στην έκθεσή του προς την ελληνική κυβέρνηση, αναφέρει ότι ο κανονιοβολισμός άρχισε από τα γερμανικά πλοία.
Η κρητική επανάσταση του 1897 σε πρωτοσέλιδο της γαλλικής εφημερίδας LE PETIT PARISIEN, στις 14 Μαρτίου 1897
Ο ευρωπαϊκός βομβαρδισμός του χριστιανικού επαναστατικού στρατοπέδου προκαλεί έντονες αντιδράσεις όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Ο τύπος λοιδορεί τη στάση των ΜΕΔ, ενώ Ευρωπαίοι πολίτες οργανώνουν συγκεντρώσεις συμπαράστασης στον κρητικό λαό. Τέτοιες διαδηλώσεις έγιναν ακόμη και στο Λονδίνο. Κορυφαίοι πολιτικοί και διανοούμενοι από ευρωπαϊκές χώρες αρθρογραφούν υπέρ της Κρήτης και της Ελλάδας. Ανάμεσά τους ο Γάλλος Ζωρζ Κλεμανσώ, που στην ουσία θέτει την εφημερίδα που εκδίδει (“LA JUSTICE”) στην υπηρεσία των Κρητών.
Στις 17 Φεβρουαρίου οι ΜΕΔ προσπαθώντας να κάνουν έναν ελιγμό, προτείνουν να εφαρμοστεί το πολίτευμα της αυτονομίας, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Οι Κρήτες οργανώνουν συνελεύσεις – σε μερικές από τις οποίες εμφανίζονται ακόμη και πράκτορες των Δυνάμεων!- και παντού απορρίπτουν την αυτονομία, εμμένοντας στην ένωση με την Ελλάδα. Σε μερικές περιπτώσεις αντιπρόσωποί τους μεταφέρουν σε επαρχιακές συνελεύσεις ψευδείς «αποφάσεις» άλλων συνελεύσεων, προκειμένου να τις αναγκάσουν σε υποστήριξη της αυτονομίας. Αλλά οι Κρήτες δεν κάμπτονται.
Οι πρώτοι Έλληνες αξιωματικοί που έφτασαν στην Κρήτη ποζάρουν στο φακό. Η φωτογραφία έγινε καρτ ποστάλ που κυκλοφόρησε την εποχή εκείνη
Ο ελληνικός στρατός, οι εθελοντές και οι επαναστάτες κερδίζουν έδαφος όσο περνούν οι μέρες, παρότι, όπως αναφέρει ο Βάσσος, απέναντί τους δεν έχουν τον τουρκικό στρατό, αλλά τον τουρκικό και τον ευρωπαϊκό μαζί. Και σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζεται ως αντίπαλος πρώτα ο ευρωπαϊκός!
Οι ΜΕΔ συνεχίζουν να απειλούν με σκληρά μέτρα την ελληνική πλευρά, ενώ κανονιοβολούν και άλλες θέσεις του ελληνικού στρατού. Ταυτόχρονα αποκλείουν τα παράλια της Κρήτης, ώστε να μη μεταφέρονται – όπως δηλώνουν- άλλες ελληνικές και τουρκικές δυνάμεις και προμήθειες ή πολεμοφόδια. Στην ουσία αυτό έχει συνέπειες όμως μόνο σε βάρος της ελληνικής στρατιωτικής πλευράς αλλά και του κρητικού πληθυσμού. Ούτως ή άλλως στο νησί αντί των τουρκικών δυνάμεων δρουν οι ευρωπαϊκές, όπως πολλές φορές αναφέρει στην αναφορά του για τα γεγονότα της εποχής, ο Τιμολέων Βάσσος.
Ο Βάσσος με τον επίσης αξιωματικό γιο του, στην Κρήτη. Η φωτογραφία υπάρχει στα αρχεία του Αμερικανικού Κογκρέσου
Με το ξέσπασμα του ελληνοτουρκικού πολέμου, που ασφαλώς σχετίζεται άμεσα με τα γεγονότα της Κρήτης και τα αντίποινα όχι μόνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και των ΜΕΔ σε βάρος της Ελλάδας, το μέτωπο της Κρήτης αποδυναμώνεται, καθώς η προσοχή της ελληνικής ηγεσίας είναι πλέον στα σύνορα, που ήταν τότε στη Θεσσαλία. Οι Κρήτες ζητούν την άδεια της ελληνικής κυβέρνησης ώστε να μεταβούν 5.000 επαναστάτες στο μέτωπο, στο πλάι του ελληνικού στρατού. Η άδεια όμως δεν δίνεται ποτέ. Τέλη Απριλίου, κι ενώ οι πληροφορίες για τις κακές εξελίξεις στο μέτωπο φτάνουν και στην Κρήτη, ο αρχηγός του στρατού κατοχής Τιμολέων Βάσσος παίρνει εντολή να επιστρέψει στην Αθήνα. Αναχωρεί στις 26 Απριλίου και αφήνει στη θέση του τον συνταγματάρχη Στάικο. Λίγες ημέρες αργότερα η εκστρατεία θα λήξει με τη σταδιακή αποχώρηση του στρατού.
Όμως η επανάσταση δεν θα λήξει. Θα συνεχιστεί και τους επόμενους μήνες, με ιδιαίτερη ένταση, σε όλο το νησί. Ειδικά στην περιοχή του Ηρακλείου δίνονται άγριες μάχες, ειδικά γύρω από τις Αρχάνες.
Ο πληθυσμός της Κρήτης πλέον δεν μπορεί να αποδεχτεί άλλο την τυραννία. Θα συνεχίσει να μάχεται, παρά τη συνεχιζόμενη περίεργη στάση των ΜΕΔ. Θα αποδεχτεί τελικά την αυτονομία, μόνο επειδή δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Και πάλι ως ένα απολύτως προσωρινό πολίτευμα.
Η αναβλητικότητα των Δυνάμεων, ακόμη και στο δικό τους σχέδιο αυτονομίας, θα δώσει πολλές φορές την ευκαιρία σε ακραία μουσουλμανικά στοιχεία να συνεχίσουν την τρομοκρατική τους δράση. Με αποκορύφωμα τις σφαγές της σφαγές της 25ης Αυγούστου 1898 στο Ηράκλειο. Σφαγές για τις οποίες ο πρόεδρος του Εκτελεστικού της Κρήτης Ι. Κ. Σφακιανάκης είχε μήνες πριν προειδοποιήσει και είχε καταγγείλει εμπλοκή Άγγλων παραγόντων στο σχεδιασμό τους. Οι ΜΕΔ όμως δεν πείστηκαν από τις καταγγελίες… Οι σφαγές οδήγησαν σε αλλαγή της στάσης τους και στην άμεση εκδίωξη του τουρκικού στρατού από το νησί.
Η αυτονομία (1898 – 1913) που θα ακολουθήσει, δεν θα είναι μια περίοδος ελευθερίας για το νησί. Στην ουσία είναι διεθνής κατοχή, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Πολλές φορές, και στη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας, οι Κρήτες θα ξεσηκωθούν για την ένωση. Θα εμποδίζονται πάντα από τις ΜΕΔ.
Η οριστική λύση στο Κρητικό Ζήτημα θα έλθει την 1η Δεκεμβρίου 1913, με την ένωση του νησιού. Προηγουμένως, τον Ιούλιο του 1909, οι ΜΕΔ θα αναγκαστούν να αποχωρήσουν από την Κρήτη και στο μεσοδιάστημα το νησί θα έχει μια μορφή αυτοδιοίκησης. Από τον Οκτώβριο του 1912 0 Βενιζέλος, που από τον Οκτώβριο του 1910 αναλαμβάνει πρωθυπουργός της Ελλάδας, θα πάψει να εμποδίζει την ένωση, καθώς δεν θα έχει πλέον την απειλή της Τουρκίας. Και φυσιολογικά, και με τις διεθνείς συμφωνίες, του Λονδίνου, τον Μάιο του 1913, του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο και τη διμερή ελληνοτουρκική της Αθήνας, τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου, θα λυθεί οριστικά το εθνικό πρόβλημα της Κρήτης.
